EOS magazine
De werkelijkheid bestaat alleen in ons hoofd Wat is het zelfbewustzijn? Is er leven buiten de aarde? Wat is meditatie? Meer en meer betreedt de wetenschap domeinen die eeuwenlang exclusief toebehoorden aan de filosofie of de religie. "We leven in een fascinerend tijdperk", vindt Kris Verburgh. 'Fantastisch', al zijn tweede boek, vertelt het verhaal van de oerknal, de evolutie en het menselijk brein, om uit te komen bij religie, kunst en schoonheid. "Tijdens wetenschappelijke lezingen kwam ik nogal snel in contact met de 'grote vragen'", zegt Verburgh. "Tijdens een discussie was er iemand uit het publiek die een variant op reïncarnatie naar voren bracht: ons bewustzijn zou altijd worden doorgegeven aan anderen. Ik kon die theorie niet ontkrachten, net zoals je niet kan bewijzen dat God niet bestaat. Maar je kan evenmin bewijzen dat er geen theepot rond Jupiter draait, hoewel je wéét dat dat niet waar is." Het is door de hele context van het ontstaan van de aarde, van het leven op de aarde en van hoe het menselijk brein werkt, dat we kunnen concluderen dat religie daar niet in past, meent Verburgh. Dat 'contextverhaal' vormt de rode draad in 'Fantastisch'. Een van de centrale vragen die u zichzelf stelt is 'wat is een mens'. De mens is een fabrikaat van de kosmos, net als alles om ons heen. We zijn letterlijk opgebouwd uit sterrenstof. Het ijzer in ons bloed, het fosfor in ons DNA, het calcium in onze botten zat ooit in het binnenste van exploderende reuzensterren. We zijn wezens waarvan de anatonmie, maar ook het gedrag door 3,8 miljard jaar evolutie geschapen werd. We zijn het resultaat van onze genen en onze synapsen - de verbindingen tussen onze hersencellen, die voortdurend veranderen. Genen maken dat we geen onbeschreven bladen zijn als we geboren worden, synapsen zorgen ervoor dat we kunnen leren en dat onze karakters zich vormen. Als alles een gevolg is van genen en zenuwcellen, hebben wij dan nog een vrije wil? Wij zijn de meest vrije diersoort ter wereld. Een worm heeft een duizendtal neuronen. Die hersencellen zijn volgens een vast schema aan elkaar gelinkt. Een mens heeft honderd miljard neuronen. Die neuronen hebben elk gemiddeld duizend zenuwverbindingen met andere neuronen. Er zitten dus maar liefst honderdduizend miljard synapsen in ons hoofd. Dat zijn er meer dan er sterren zijn in duizend melkwegen. Die synapsen kunnen zich continu verleggen, zodat er elke seconde twintig miljoen miljard berekeningen gemaakt worden. En dan spreken we nog niet over alle moleculen, neurotransmitters en hormonen die daar ook nog ronddrijven. Synapsen ontstaan door ervaringen die we opdoen tijdens ons leven. Maar we zijn natuurlijk ook gebonden aan onze genen. Intelligentie is voor zowat tachtig procent overerfbaar, het karakter ligt voor ruwweg de helft genetisch vast. Die andere twintig of vijftig procent komt van onze omgeving en al onze ervaringen. Sommige neurologen gaan verder en stellen dat de vrije wil niet bestaat, omdat alles, ook gedachten en gevoelens, het resultaat is van neuronale activiteit. En omdat onze hersenen beslissingen nemen nog voor wij ons daarvan bewust zijn. Experimenten tonen dat ook aan. Als mensen vrijwillig op een knop duwen, kan je dat al enkele honderden milliseconden voor ze zelf bewust hun keuze 'maken' in de hersenen zien. Je kan je dan afvragen of we nog verantwoordelijk gesteld kunnen worden voor onze daden. Uiteraard, want wij zìjn die miljarden cellen die constant vuren onder onze hersenpan." Is ons zelfbewustzijn ook iets wat we kunnen terugbrengen tot synapsen in de hersenen? "Er lijkt niet echt een 'ik-plek' te zijn in het brein, dat je zou kunnen uitschakelen waardoor je niet meer voelt dat je er bent. Het ik-besef is eerder het resultaat van een hoop hersenstructuren die samenwerken. Er zijn maar een paar diersoorten die een zelfbewustzijn hebben. 'Lagere' diersoorten, zoals insecten of vissen, kunnen waarschijnlijk geen dingen voelen zoals pijn, maar ze kunnen er wel reflexmatig op reageren. 'Hogere' diersoorten die een limbisch systeem hebben, zoals honden en katten, hebben complexe gevoelens. Mensen, en ook bijvoorbeeld dolfijnen en olifanten, hebben een zelfbewustzijn. De mens heeft daar bovenop nog een uitgesproken taalbewustzijn, waardoor hij abstract kan denken. Ons ik-besef kunnen we soms uitschakelen door meditatie. Als je de ogen sluit en aan niets probeert te denken, kan je je niet meer oriënteren en kan je zelfbewustzijn 'wegsmelten'." Toch hebben we als we dromen wel een ik-besef, terwijl we niets zien en alle lichaamsfuncties uitschakelen. Dat klopt. Maar dromen zijn een speciaal geval. De cortex, de buitenste laag van de hersenen, wordt afgesloten van input uit de buitenwereld. Maar die cortex, waarop onder meer het zelfbewustzijn zich bevindt, blijft wel 'aan staan'. Onze hersenen gaan synapsen verstevigen onder invloed van wat we in de loop van de dag hebben opgevangen. We gaan allerlei gevoelens gewaarworden en een onsamenhangende wereld. Omdat de input wegvalt, regeert chaos. Je kan jezelf zien vanuit vogelperspectief, en van het ene moment op het andere ergens anders zijn." Maar ook de werkelijkheid is eigenlijk anders dan wij hem ervaren, want 'onze' werkelijkheid bestaat alleen in ons hoofd. Alles wat wij waarnemen is het resultaat van wat er zich in ons hoofd afspeelt. We denken dat een roos rood is, maar die roodheid bevindt zich niet in de roos, maar in ons hoofd. Onze hersenen interpreteren de magnetische golven die de bloem weerkaatst als rood. Geurmoleculen interpreteren we als geuren, drukgolven worden geluid. Elke mens heeft dus een klein universum in zijn hoofd - ik noem dat het 'qualiversum' - met kleuren, geuren, geluiden, ... die buiten zijn hersenen niet bestaan. Andere diersoorten hebben een ander 'qualiversum': sommige dieren zien de wereld in zwartwit, vogels kunnen dan weer ultraviolet licht zien. Andere soorten worden elektriciteit of elektromagnetische golven gewaar." "In de kwantummechanica spreekt men zelfs van een 'kwantumbewustzijn': de werkelijkheid met zijn aparte vormen bestaat niet. Het licht van een lamp reist niet naar ons oog, maar bevindt zich tegelijk in die lamp én in ons hoofd. Ook ruimte bestaat dus niet echt, net zoals tijd ook maar een hersenspinsel is. Als we slapen is dat inderdaad absurd: we vallen in slaap, en het volgende moment zijn we weer wakker terwijl er uren voorbij zijn. De wereld is een mengelmoes van deeltjes die overal op hetzelfde moment kunnen zijn." Denkt u dat we ooit zullen weten wat het zelfbewustzijn of 'de ziel' is? "Ik hoop het. Al is er geen evolutionaire reden waarom we dat zouden moeten kunnen. De mens is gemaakt om te overleven in de savanne. Als bijproduct van al die intelligentie die we daarvoor hebben ontwikkeld, hebben we een beschaving kunnen oprichten. Maar er is geen reden waarom we àlles zouden ontdekken. Zoals een konijn nooit een schaakspel zal kunnen begrijpen, zal de mens misschien nooit kunnen ontrafelen hoe zijn eigen bewustzijn werkt, of hoe de rand van het universum eruit ziet. De afgelopen tientallen jaren is de wetenschap enorm vooruitgegaan. We hebben al heel wat grote lijnen ontdekt. We voeren zelfs onderzoek naar wat schoonheid is, of creativiteit, of geloof. Veel kunnen we verklaren met natuurlijke en seksuele selectie. Aan de manier waarop oogcellen geschakeld zijn, kunnen we zien dat we houden van contrasten, maar neurologen kunnen ook verklaren waarom we gefascineerd zijn door symmetrie, felle kleuren of bloemen. Maar er zullen altijd leemtes blijven in onze kennis. We kunnen ons niet inbeelden hoe de extra kleuren eruit zien die vogels zien, we kunnen ons geen hogere dimensies voorstellen waarin misschien andere heelallen bestaan. We moeten aanvaarden dat onze hersenen beperkt zijn." Liesbeth Gijsel Kris Verburgh, Fantastisch. Over het universum in ons hoofd, uitgeverij Houtekiet, 24,5 euro. |